Thị trường Lemon là gì? Lý thuyết về thị trường Lemon

Vấn đề “Thị trường Lemon” ban đầu được đặt ra bởi người đoạt giải Nobel Akerlof trong bài báo chuyên đề năm 1970 của ông. Trên thị trường lemon, người bán là phía có đủ thông tin về chất lượng hàng hóa trong khi người mua là phía không có đủ thông tin. Điều này trong kinh tế học gọi là vấn đề thông tin phi đối xứng. Bằng chứng thực nghiệm cho lý thuyết của Akerlof ban đầu đến từ thị trường ô tô đã qua sử dụng, nơi “lemon” là một vấn đề nổi tiếng. Bài viết này của Vietcap sẽ giới thiệu đến bạn đọc một chủ đề mới mẻ và thú vị, Thị trường Lemon (Thị trường quả chanh) là gì? Và sâu hơn là vấn đề thị trường Lemon trong thị trường vốn cũng như chứng khoán đang xảy ra như thế nào? Hãy theo dõi ngay sau đây nhé.

Thị trường Lemon là gì?

Vấn đề về “Thị trường Lemon” đã được đưa ra trong một bài báo nghiên cứu, "The Market for 'Lemons': Quality Uncertainty and the Market Mechanism" được viết vào cuối những năm 1960 bởi George A. Akerlof, một giáo sư và nhà kinh tế học tại Đại học California, Berkeley.

Akerlof lấy ví dụ về thị trường ô tô đã qua sử dụng để khắc họa vấn đề thị trường quả chanh. Bài toán được giải quyết bằng cách xem xét bốn loại ô tô: xe mới, xe cũ, xe tốt và xe xấu (“chanh”). Người mua mua một chiếc ô tô mới mà không hề có bất kỳ hiểu biết nào trước đó về chiếc ô tô đó và do đó, chiếc ô tô đó có thể là một quả chanh hoặc có thể không phải là một quả chanh. Trong khi đó, người bán là người có thông tin tốt hơn người mua. Điều này khá hợp lý vì người bán đã sở hữu chiếc xe được một thời gian và có thể biết những nhược điểm cũng như các vấn đề tiềm ẩn của nó. Tác động của người bán có hiểu biết và người mua thiếu hiểu biết sẽ tạo ra vấn đề “quả chanh”. Các nhà kinh tế gọi tình trạng này là tình trạng một số bên có thông tin mà những bên khác không có là tình trạng bất cân xứng thông tin.

Cho nên, nếu người mua xe biết giá trị chiếc xe cũ với những thông số như nhãn hiệu, năm sản xuất .v.v. như vậy có giá tối đa là, chẳng hạn 10.000$, tối thiểu là cho cũng không đắt, thì biết rằng giá trị cái xe mình định mua nằm giữa 0 và 10.000$.

Nếu không chắc được giá trị chiếc xe nằm ở khoảng nào, để giảm bớt rủi ro, người mua xe sẽ áng chừng nó ở mức trung bình, chẳng hạn 5.000$.

Nhưng nếu người mua nào cũng đánh giá như vậy, chỉ vì họ không nắm rõ thông tin, thì những người bán xe cũ sẽ có xu hướng loại khỏi thị trường những chiếc xe có giá trên 5.000$.

Còn lại trong thị trường chỉ là những xe có giá trị từ 5.000$ trở xuống. Nhưng người mua xe cuối cùng cũng sẽ nhận ra điều đó, và họ biết trong thị trường bây giờ chiếc xe tốt nhất, có giá trị tối đa chỉ là 5.000$.

Như vậy thì, vì vẫn không biết giá trị từng cái xe một, họ cứ trả giá trung bình là một nửa giá đó, nghĩa là 2.500$. Trước cảnh đó, những người có xe cũ giá trị cao hơn 2.500$ sẽ rút lui, để lại trong thị trường chỉ còn những chiếc xe trị giá từ 2.500$ trở xuống thôi.

Cứ tiếp tục như thế, sau cùng sẽ không còn thị trường bán xe cũ nữa vì chỉ còn những chiếc xe tệ hại nhất mà người ta gọi là những "quả chanh".

Câu chuyện trên của Akerlof cho thấy tình trạng bất đối xứng thông tin giữa người mua và người bán làm thị trường suy thoái thế nào. Với thực tế đó, thị trường sẽ hoạt động với doanh số rất thấp, thậm chí không hoạt động. Nó đã mở ra cả một ngành mới trong kinh tế học gọi là kinh tế thông tin và áp dụng giải quyết được vô khối vấn đề thực tế.

Thị trường Lemon trong thị trường tài chính và chứng khoán

Vấn đề chanh tồn tại trên thị trường dành cho cả sản phẩm tiêu dùng và kinh doanh cũng như trong lĩnh vực đầu tư, liên quan đến sự chênh lệch về giá trị cảm nhận của khoản đầu tư giữa người mua và người bán. Vấn đề chanh cũng phổ biến trong lĩnh vực tài chính, bao gồm thị trường bảo hiểm và tín dụng. Ví dụ, người cho vay có thông tin không đối xứng và kém lý tưởng về uy tín tín dụng thực tế của người đi vay.

Với thị trường chứng khoán cũng có thể như vậy. Chứng khoán là một tài sản đặc thù – tài sản tài chính mà không phải ai cũng hiểu và đo lường được giá trị của nó. Điều này sẽ là chính xác khi thị trường chủ yếu là các nhà đầu tư nhỏ, thiếu hiểu biết về lĩnh vực tài chính nói chung và lĩnh vực đầu tư chứng khoán nói riêng.

Trên thị trường chứng khoán, hiện tượng “chanh” xảy ra khi: doanh nghiệp, những người quản lý doanh nghiệp có nhiều thông tin hơn so với công đồng nhà đầu tư. Vì vậy có hiện tượng lãnh đạo doanh nghiệp che giấu các thông tin bất lợi, thổi phồng thông tin có lợi... hoặc cung cấp thông tin một cách không công bằng đối với nhà đầu tư khác nhau.

Tình trạng bất cân xứng về thông tin sẽ dẫn đến việc các nhà đầu tư đưa ra các quyết định đầu tư không chính xác, gây cung cầu ảo, thị trường bong bóng và tiềm ẩn nguy cơ sụp đổ thị trường. Đối với người có nhiều thông tin từ doanh nghiệp họ có thể kiếm được nhiều lợi nhuận từ sự biến động của thị trường chứng khoán.

Trong trường hợp nghiêm trọng, “thị trường lemon” với thông tin bất cân xứng bóp méo thị trường và có thể dẫn đến thất bại thị trường. Bất cân xứng thông tin khiến nhà đầu tư không thể phân biệt cổ phiếu của những công ty tốt với những công ty hoạt động kém. Trong tình cảnh mù mờ này một giải pháp an toàn được nhà đầu tư đưa ra là chỉ sẵn sàng trả mức giá trung bình cho các cổ phiếu được chào bán. Lẽ đương nhiên, sẽ chỉ có những công ty hoạt động kém sẵn sàng bán cổ phiếu ở mức giá đó vì họ biết mức giá trung bình này cao hơn giá trị thực của cổ phiếu công ty. Trước những tình cảnh này, nhà đầu tư có thể quyết định không mua bất kỳ cổ phiếu nào, hậu quả là thị trường sẽ không hoạt động hiệu quả do có rất ít công ty sẽ bán được cổ phiếu và tăng vốn.

Hiện tượng bất cân đối thông tin trên thị trường chứng khoán khá phổ biến. Ngay cả tại các nước phát triển như Mỹ thì cũng có nhiều vụ lừa đảo làm nhà đầu tư bị thiệt hại lên đến hàng chục tỷ USD. Vụ gian lận trên thế giới điển hình nhất liên quan đến công ty năng lượng Enron. Trước khi vụ gian lận được phanh phui giá cổ phiếu của Enron đạt đến 60 USD/CP nhưng chỉ trong một khoảng thời gian rất ngắn đã mất tới 99% giá trị (hiện tại đã phá sản). Nhà đầu tư đã bị chính các lãnh đạo của Enron lừa dối, dẫn đến bị thua lỗ nặng nề. Còn tại Việt Nam tình trạng bất cân xứng thông tin là hiện tượng “thường xuyên, liên tục”. Trong những năm 2008, cổ đông của Dược Viễn Đông (DVD) và Bông Bạch Tuyết (BBT) đã mất trắng do những gian lận của lãnh đạo 2 công ty này. Hay gần đây nhất năm 2022, các nhà đầu tư của hệ sinh thái FLC hay ROS cũng bị mất trắng.

Thị trường chứng khoán không phải là thị trường dành cho tất cả mọi người. Đây là nơi dành cho các nhà đầu tư lớn có đủ kiến thức và bản lĩnh đầu tư, có khả năng chuyên môn hóa và chuyên nghiệp hóa cao.

Chúng ta cần có những giải pháp hoặc các phòng tránh hiệu quả để bảo vệ bản thân trước những vấn đề “chanh” luôn luôn tồn tại trên thị trường chứng khoán. Tất nhiên, trong thị trường hàng hoá đã tìm ra giải pháp một phần hoặc tương đối cho vấn đề chanh mà Akerlof đã xác định. Đầu tiên, người mua có thể tìm hiểu thông tin và thường xuyên thuê thợ sửa xe riêng để kiểm tra chiếc xe mà mình đang cân nhắc. Việc kiểm tra làm giảm sự bất cân xứng về thông tin nhưng lại gây tốn kém. Hoặc các bên bán hàng đưa ra bảo hành và chứng nhận để giảm thiểu vấn đề chanh.

Và trong thị trường chứng khoán cũng vậy, nhưng vẫn có nhiều khác biệt. Bên cạnh yêu cầu của UBCK về sự quản lý chặt chẽ và minh bạch thông tin giữa các chủ thể tham gia thị trường chứng khoán như cơ quan quản lý, công ty niêm yết, các công ty kiểm toán hay các phương tiện truyền thông đại chúng, thì nhà đầu tư là những người chịu ảnh hưởng nhiều nhất, để không bị rơi vào bẫy thông tin không cân xứng, chính nhà đầu tư cần phải tự bảo vệ cho mình bằng cách nâng cao năng lực đầu tư, tích cực tham gia các khóa học ngắn hạn tổng quan về chứng khoán hoặc khóa học chuyên sâu phân tích tài chính, ngoài ra luôn chủ động cập nhật thông tin trên UBCKNN, SGDCK, tạp chí và kênh thông tin chuyên ngành. Nhà đầu tư cần phải chủ động học hỏi nâng cao trình độ và hiểu biết về thị trường chứng khoán nâng cao kỹ năng sử dụng công cụ tìm kiếm thông tin, đòi hỏi những quyền lợi chính đáng của mình, chủ động trong quan hệ với công ty đưa ra những kiến nghị đề xuất tại các cuộc gặp gỡ nhà đầu tư và đại hội cổ đông.

Tham khảo:

- Lý thuyết Dow là gì?

- Thị trường hiệu quả (Efficient market) trong chứng khoán

Trải qua hơn hai thập kỷ, lý thuyết về thị trường Lemon trên thị trường chứng khoán đã trở nên vô cùng quan trọng và là trọng tâm nghiên cứu của kinh tế học hiện đại. Thông tin bất cân xứng càng trở nên phổ biến và trầm trọng khi tính minh bạch của thông tin, khả năng tiếp cận thông tin và cơ sở hạ tầng thông tin yếu kém. Hy vọng bài viết này của Vietcap đã giúp nhà đầu tư cảnh giác hơn khi đầu tư, xem xét cẩn trọng các nguồn thông tin thu thập được trước khi ra quyết định mua bán. Chúc các nhà đầu tư thành công!